Cumhuriyetin ikinci dalga sanayi işletmelerinden biri olan Bergama Tekstil Fabrikası’nın işçi sicil defterine 1 Ekim 1957’de Adem Yaşar, ilk işçi olarak kaydedildi. Bergama doğumlu Adem Yaşar, İç Hizmetler’de bekçi olarak görevlendirilmişti. Yaşar, 28 Mart 1980 yılında emekli olana kadar fabrikada çalışmaya devam etti.
Fabrikanın ilk genel müdürü ise Celal Enkavi’ydi. Enkavi, Yıldız Üniversitesi’nin Makine Mühendisliği Bölümü mezunuydu. Üniversitedeki son senesini Sümerbank bursu ile okumuştu. Mezuniyetinden sonra Malatya Sümerbank fabrikasında çalışmaya başlayan Enkavi, eşi Melike Hanım ile Malatya’da tanışıp evlendi ve ilk çocukları Tülin Hanım dünyaya geldi. Celal Enkavi, Malatya’dan sonra yine Sümerbank’ın Konya-Ereğli Fabrikası’na ve ardından da Kayseri Bez Fabrikası’na tayin edildi. Buralarda teknik müdür yardımcısı olarak görev yapan Enkavi, CHP’li olması nedeniyle DP tarafından bir tür sürgün olarak, kuruluş sürecindeki Bergama Tekstil Fabrikası’nın müdürlüğüne atandı. Şirketin kuruluşu sırasında bir yıl kadar Ankara’da bulundu ve ardından 1958’de Bergama’ya geldi ve 1965 yılına kadar fabrikanın müdürü olarak çalıştı. İkinci çocuğu Tahir Bey, Bergama’da dünyaya geldi. Bergama’dan sonra yeniden Konya-Ereğli ve Eskişehir fabrikalarında görev yapan Enkavi, daha sonraki yıllarda özel sektörde yine tekstil alanındaki çeşitli firmalarda genel müdür düzeyinde yöneticilik ve yönetim kurulu başkanlığı yaptı.
Fabrikanın ilk işçisi Adem Yaşar
Fabrikanın ilk genel müdürü Celal Enkavi
Fabrika, 17 Mayıs 1960’da, Sümerbank’ın “Bağlı Ortaklık”larından biri olarak hizmete açıldığında şirketin kuruluş sermayesi 6 milyon TL’ydı. Bergama eşrafından, aralarında Abdullah Korucu, Cemil Keklik, Edip Biröz, Haluk Ökeren, Hasan Ergül, Hasan Ovacık, Hilmi Balay, Hilmi Şemsiyelioğlu, İsmail Pamukçu, İzzet Ersezgin, Kemal Serdaroğlu ve Şevket Balay’ın da bulunduğu 135 kişinin iştiraki ile kurulan işletmenin kuruluş sermayesinin % 49’u İktsadi Devlet Teşekkülleri ve belediyeye, % 51’i de banka ve ‘eşhas’a (kişiler) aitti. Sermayesi 1958 yılında 21 milyon TL’sına, 1961 yılında da 35 milyon TL’sına çıkartıldı. Bu dönemde Sümerbank’ın sermayedeki payı 25.294.000 TL ile % 72.3’e yükseltildi. Tariş’in 2.954.000 TL ile % 8.4’lük payının yanı sıra İş Bankası’nın 1.750.000 TL ile % 5.0’lık, Ziraat Bankası’nın 1.400.000 TL ile % 4.0’lık, Türk Ticaret Bankası’nın 1.250.000 TL ile % 3.6’lık, Bergama Belediyesi’nin 300.000 TL ile % 0.9’luk ve ‘hususi eşhas’ın 2.052.000 TL ile % 5.9’luk payı bulunmaktaydı. Bergama Tekstil Fabrikası, 1972 yılı itibariyle, idaresi Sümerbank’a ait olan yedi iştirak arasında 62,3 milyon TL yatırım tutarı ile dördüncü sıraya yerleşti.
Poplin pijamalık kumaş üretiminin de yapılacağı fabrikanın ilk yıllarında kalifiye eleman ihtiyacı, Celal Enkavi’nin görev yaptığı dönemden tanıdığı, Konya Ereğli Bez Fabrikası’ndan 1959 yılında getirilen ustalar Ali Çetin, Hüseyin Avkaya, Mehmet Dilbaz ve Rıfat Özgüzel ile karşılandı. Fabrika, resmi açılışından yaklaşık beş ay önce 1 Ocak 1960 günü tek ekiple faaliyete geçti. Aynı yıl 1 Şubat’ta ikinci ekip de üretime katıldı ve nihayetinde 16 Mayıs’ta üç ekiple normal üretim süreci başlatıldı.
Sümerbank Bergama Tekstil Fabrikası, ticaret servisi. 1970’ler. (Selim Erdoğan Şakar albümü)
Genel müdür Celal Enkavi’nin oğlu Tahir Enkavi’nin anlatımına göre, Celal Bey, özellikle poplin pijamalık kumaşın piyasaya tanıtımı ve engel oluşturan prosedürleri aşmak için inisiyatif kullanarak çeşitli yöntemler denedi. Enkavi, fabrikadan gizlice bir top kumaşı makam aracına koyup, üstünü örterek, şoförüyle beraber gizlice İstanbul’a, Sultanhamamı’ndaki tüccarlara götürdü. İstanbul’da büyük beğeni kazanan kumaş, fabrikanın hızla tanınmasını ve yüksek kârla çalışmasını sağladı.
6 Ekim 2004 tarihinde kapatılana kadar 4102 işçinin istihdam edildiği fabrikada çalışanlar uzun yıllar boyunca kentte “fabrikacılar” olarak anıldı. Bu işçiler arasında yetişkin kadın ve erkeklerin yanı sıra çocuklar da bulunmaktaydı.
Sümerbank Aylık Endüstri Ve Kültür Dergisi’nin, 1963 yılının Nisan ayında yayınlanan 22. sayısında Prof. Orhan Tuna, Kolektif İhtilaflar ve Grev Meselesi adlı makalesinde her ne kadar kapitalist fabrika sanayisini sert biçimde eleştirip “(…) tarihin hiçbir devrinde görülmediği gibi kadın ve çocuk istismarına yol açmıştır.” diye yazmış olsa da Sümerbank da bu istismardan uzak durmamıştı. Birinci kuşak Sümerbank fabrikalarında 10 yaşında çocuklar, ayaklarının altına tahta kasalar konularak çalıştırılırken, ikinci kuşak Sümerbank fabrikalarından biri olan Bergama Tekstil Fabrikası’nın işçi sicil defterindeki kayıtlara göre 1970’lere kadar burada da 12-18 yaş aralığında çok sayıda çocuk işe alınmıştı.
Fabrikanın açıldığı yıl olan 1960’ta, Bergama’nın ilk Sümerbank Satış Mağazası da Eski Elektrik Fabrikası Caddesi’nde hizmete girdi. Mağaza 1970’lerde Bankalar Caddesi’nde, Mankalyalı Apartmanı’na, daha sonraki yıllarda da Cumhuriyet Meydanı’na çıkan Galenos Caddesi’ndeki son yerine taşındı.
Hazır giyim, pijama ve gömlek imalatı amaçlı inşa edilen fabrikada ilk aşamada, pamuklu mensucat üretiminde 400 işçi çalıştırılması planlanmıştı. Makine ve tesisatı Doğu Almanya’dan sipariş edilen; 12.000 iğli ve 114 tezgâhlı fabrikada 1968 yılı itibariyle 627 ton iplik ve 3.2 milyon metre mamul bez üretilmekteydi. Başlıca ürünler o dönemde şöyle duyuruluyordu: “Mamullerimiz, yaka astarı, kermes poplin, pijamalık, gabardin, lüks saten, çizgili poplin, gömleklik hasse, poplin zefir ve sun’i elyaf imalatı poplindir. Fabrikamızda mevcut, dünyaca ünlü Krumpfecht tesisatında imal edilmekte olan sanforlu poplinlerimiz ve yaka astarımız yıkanınca çekmez ve yıkanınca daralmaz vasfına haizdir.”
Kuruluşundan 1962 yılı sonuna kadar 29,6 milyon TL’lık yatırım harcaması yapılan fabrikanın, II. Beş Yıllık Kalkınma Planı döneminde, 1968 yılı itibariyle 31.4 milyon TL’lık yatırımla dokuma ünitesinin kapasitesi arttırıldı ve böylece pamukla birlikte suni ve sentetik elyaf işleyebilecek duruma getirildi. O yıl 744 işçi ve 35 memurun çalıştığı fabrikada tezgâh sayısı 288’e, iğ sayısı 19.128’e yükseltildi. Bu sayede fabrika, 1542 ton iplik ve 7 milyon 418 bin metre dokuma üretilebilmekteydi. Fabrikanın esas çalışma alanını oluşturan iplik üretiminin çok az bir kısmı piyasaya satılmakta, büyük kısmı kendi içinde dokuma üretiminde kullanılmaktaydı.
İşletmede üretilen ürünlerin hammaddesi olarak yılda 1349 ton pamuk, 76 ton viskon, 61 ton polyester kullanılıyor; üretim için 8,9 milyon Kw elektrik, 5977 ton kömür sarf ediliyordu. 60 memur ve 763 işçinin çalıştığı fabrikanın Türkiye ekonomisine katkısı 1966 yılında 13,2 milyon TL iken, 947 işçi ile 38 memurun çalışmaya devam ettiği 1972 yılında bu katkı 32,3 milyon TL’na yükselecekti.
