Bergama’nın bir tarım kasabası kimliğinden kentli kimliğine geçişinde; halkının ekonomik, sosyal ve kültürel dönüşümünde katkıları yadsınamayacak olan Bergama Pamuk İpliği ve Dokuma Fabrikası, kasabanın henüz nüfus yoğunluğunun oluşmadığı Şeytankırı mevkiinde inşa edildi.
Söz konusu bölge cumhuriyetin ilk yıllarında gelen göçmen ve mübadillerin ("Bu yıllarda Bergama'ya mülteci olarak 1505 kişi, mübadil olarak da 2549 kişi gelip yerleşmiştir" Filiz Peker, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Bergama Kazasının Sosyal ve Kültürel Durumu, Bergama Belediyesi Kültür Yayınları, 1992, s: 35-36) yerleştirildiği Gazi Osman Paşa Mahallesi ile 1940’lardan sonra köylerden gelenlerin yerleşimine açılan Atatürk ve Fevzipaşa mahallelerinin kesişim noktasıydı. Dönemin Bergama Belediyesi, fabrikanın açılması ile işçi mahalleleri haline gelen bu bölgede yapılacak yeni evlerin bahçe içinde, tek katlı veya en fazla iki katlı olması ve bahçe duvarlarının yüksekliklerinin de elli santimi geçmemesi koşulunu koymuştu.
Ayrıca belediye, mahallenin yeşilliğinin sadece konut bahçelerinde kalmaması için tüm sokakların iki yanına olabildiğince yakın aralıklarla çam fidanları dikti. Fabrika sadece kendi alanını değil, Bergama’yı da biçimlendirmeye başlamıştı.
Resmi olarak Gazi Osman Paşa Mahallesi’nde kayıtlı olan fabrika, Bergama (İzmir) Kentsel Kültür Varlıkları Envanteri 2005’te, J18.B5.1661 numarasıyla yer alır. Envanterde, Sümerbank Fabrikası’nın 935 (137) Ada, 1 Parsel’de, 1955-1960 yılları arasında Atatürk Mahallesi’nde, 213.036 m2’lik bir alana inşa edildiği, belirtilir. Bu alan üzerinde 31.794 m2 kapalı alanı mevcuttur. Ana fabrika binası 18.850 m2, kreş 370 m2, misafirhane 410 m2, çok amaçlı salon 1.380 m2, yemekhane 152 m2, bekleme salonu 152 m2, kazan dairesi 715 m2, trafo binası 815 m2, su deposu 500 m2, itfaiye binası 185 m2, giriş-kontrol binası 250 m2, arıtma tesisi 50 m2, depolar ve konfeksiyon birimi 3.635 m2, lojmanlar 4.330 m2’lik alana yapılmıştır. (Nağme Ebru Aydeniz, DOCOMOMO Türkiye Ulusal Çalışma Grubu, Diyarbakır, 2009 yılı Poster Sunumları)
Uluslararası Bergama Sempozyumu’nda sunulan Sümerbank Bergama Tekstil Fabrikası Yerleşkesi başlıklı bildiride fabrika mimarisi şöyle anlatılır:
“(…) Diğer Sümerbank yerleşkelerinde olduğu gibi bu yerleşkede de çalışanlarının sosyal, kültürel, eğitsel ve ikamet gereksinimlerini karşılayan mikro ölçekli bir kent modeli ortaya koyulmuştur ve Cumhuriyet modernleşmesini yaşama geçiren mekânsal olanaklar sunulmuştur.
Dörtgen bir arazi içine diyagonal yerleşen binalardan oluşan Sümerbank Bergama yerleşkesine, arazinin kuzey köşesinde konumlanan bir kapı ile girilmektedir. (Ana kapının dışında tesisin diğer bölümlerine ulaşımı sağlayan üçü doğu, üçü de batı yönünde olmak üzere altı giriş daha vardır.-YN)
Yerleşim planında giriş aksının karşısında idari bina bulunmakta, doğu yönünde kantin, misafirhane, işçi lokali vb. yapılar konumlanmakta, batı yönünde ise kreş ve lojmanlar yer almaktadır. İdari binanın hemen arkasında personel soyunma odaları bulunmakta, buradan ana fabrika yapısına geçiş sağlanmaktadır. Ana fabrika yapısının arkasında, giriş aksına dik doğrultuda bir aks üzerinde depo, ambar, kazan dairesi, trafo, su deposu, su kulesi vb. yapılar konumlanmaktadır. Yerleşkenin güneydoğu köşesinde ise konfeksiyon atölyesi yer almaktadır.
1955 yılında inşa edilen giriş kapısı, kolonlar üzerinde yükseltilmiş giriş saçağı ile iki yanında konumlanan bekçi ve kapıcı odalarından oluşmaktadır. Yerleşkenin ana giriş kapısının karşısında inşa edilen idari bina ile iki yanında inşa edilen kreş ve misafirhane yapıları doğu-batı ve kuzey-güney doğrultusunda konumlanan bir koridorun iki yanında yer alan mekânlardan oluşmakta, simetrik cephe ve plan kurgusuna sahip bulunmaktadırlar.
Yığma sistemde inşa edilen yapıların üzeri, geniş saçaklar üzerinde kırma çatı ile örtülmüştür.
1955 yılında inşa edilen kantin binası, yemek salonu ve servis mekânları içermektedir. Yığma sistemde bodrum ve zemin kat olmak üzere iki katlı inşa edilen müdür lojmanı da, simetrik bir plan şemasına sahip, geniş saçaklı kübik ev modelinin yerel çeşitlemelerinden birisidir. Geniş saçaklar üzerinde konumlanan kırma çatı ve subasman seviyesinde yapıyı çevreleyen silmelerle vurgulanan yataylık, içeri çekilmiş balkonda yer alan kolonlarla dengelenmektedir.
1975-1979 yılları arasında yapılan altı daireli memur apartmanları, simetrik plan ve cephe kurgusuna sahiptir. Yapının ortasında bir saçak ile tanımlanan giriş ve ortak mekânların ayırdığı simetrik daireler, 1950’li yıllardan başlayarak yaygınlaşan ızgara cephe düzeni ile kurgulanmıştır.
1974 yılında Mimar Bahri Mollaoğlu tarafından tasarlanarak inşa edilen hazır giyim fabrikası (Fabrikanın işleyiş planında ‘Konfeksiyon İşletmesi’ olarak geçmektedir.-YN), modüler sistemde betonarme olarak tasarlanmıştır. Yapının üzeri nervürlü döşeme ile kapatılmış, cephelerde taşıyıcı sistem vurgulanarak, aralarında geniş pencere açıklıkları kullanılmıştır.
1956 yılında karkas sistemde inşa edilen ana fabrika yapısının üzeri, 18 adet kesit beşik çatı ile örtülerek kiremit kaplanmıştır. Kesik yüzeyler boyunca pencereler açılarak üretim mekânlarının gün ışığı alması sağlanmıştır.”
(Dr. Nağme Ebru Aydeniz, Sümerbank Bergama Tekstil Fabrikası Yerleşkesi, Uluslararası Bergama Sempozyumu, 07-09 Nisan 2011)
